VERGİ İNCELEMELERİ SIRASINDA MÜKELLEFLERİN HAK VE ÖDEVLERİ NELERDİR?
VERGİ İNCELEMELERİ SIRASINDA MÜKELLEFLERİN HAK VE ÖDEVLERİ NELERDİR?
ÖZ
Günümüzde devletlerin gelirlerinin temelini vergiler oluşturmakta olup özellikle devletler kamu harcamalarının finansmanı amacıyla vergi toplamaktadır. Ülkemizde de bilindiği üzere beyan esası geçerli olup devlet bir yandan bu beyanlar doğrultusunda vergi toplamakta diğer yandan ise denetim mekanizması ile bu beyanları kontrol etmektedir. Devletin vergi toplama sürecinde beyanların doğruluğunu araştırmak ve tespit etmek bakımından en etkili mekanizması vergi incelemesi olup mükellef haklarının korunması ve gözetilmesi açısından da en kritik süreç vergi inceleme sürecidir.
Vergi incelemesi, vergi denetim yolları arasında en geniş ve kapsamlı denetim müessesesidir. Defter, kayıt ve belgelerin ayrıntılı bir şekilde araştırıldığı bu uygulama, mükelleflerin oldukça çekindikleri uzun bir süreci içerisinde barındırmaktadır. Bu sebeple de mükelleflerin haklarının tam anlamıyla farkında olmaları ve hukuki güvencelerinin sağlanmış olması önem arz etmektedir. Ülkemizde de vergi inceleme sürecine ilişkin mükellef haklarının tespitinin sağlanabilmesi adına Gelir İdaresi Başkanlığı ve Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı çeşitli uygulamalar aracılığıyla mükellefleri bilgilendirmeye çalışmaktadır.
Mükellef hakları konusu ile ilgili olarak OECD Vergi İdaresi ve Politikası Merkezi tarafından bir rapor hazırlanarak üye ülkelere duyurulmuştur. Üye ülkelerden bir kısmı (Kanada, İngiltere, Fransa, ABD, Avustralya) 1985 ila 1997 yılları arasında söz konusu raporu örnek alarak mükellef haklarını kanun olarak, idari bir belge niteliğinde veya mükellefin şikâyetleriyle ilgilenen özel bir yapılanma şeklinde hazırlamışlardır.2006 yılında dünyadaki gelişmelere paralel olarak Türkiye’de Mükellef Hakları Bildirgesi hazırlanmış olup bu bildirge gelir İdaresinin mükellef odaklı, kaliteli hizmet sunma anlayışı içerisinde, saygılı ve dürüst olma temel ilkesiyle çalışmaya, vergi ödemenin sadece bir yükümlülük değil vatandaş olma ve sorgulama hakkı olduğu bilinciyle kendisinden hizmet alan herkesi memnun etmeye ve sorunları çözmeye yönelik bir bildirge olmuştur.
Çalışmanın amacı, vergi inceleme sürecinde mükellef haklarını ve ödevlerini ortaya koyarak, bu hakların yasal mevzuat boyutuyla incelenmesi olup bu amaç doğrultusunda bazı sonuç ve öneriler ortaya konulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Vergi İncelemesi, Mükellef Hak Ve Ödevleri
1-Vergi İncelemesi Ve Vergi İncelemesine Yetkililer
Vergi incelemeleri mükelleflerin sunmuş oldukları beyanlardaki hesabın gerçeği yansıtıp yansıtmadığını araştırmaktadır. Türkiye’de vergi incelemeleri ile ilgili temel hükümler, Vergi Usul Kanunu’nun (VUK’ un) 134-141. maddeleri arasında yer almaktadır. Vergi Usul Kanununun 134. maddesine göre “vergi idareleri tarafından yapılan vergi incelemesi yalnızca vergi kayıp ve kaçağını tespit etmek için değil aynı zamanda ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunun araştırılıp tespit edilmesi amacıyla yapıldığı” ifade edilmektedir. Bu ifadeye göre vergi idareleri tarafından yapılan vergi incelemesinin asıl amacı, mükellef beyanlarının doğru olup olmadığının denetlenmesidir. Yapılan vergi incelemesinin asıl amacının yanında vergi ödeyen mükellef ile vergi ödemeyen mükellef arasında oluşabilecek haksız rekabeti önlemek yani adaleti sağlamak, vergi gelirlerinin yasalara uygun olarak toplanmasıyla ekonomik istikrarı sağlamak, devlet otoritesini korumak, mükellefleri gönüllü uyuma yönelterek vergi kaybını önlemek ve böylece ek gelir sağlamak, yapılması muhtemel olan hatalar konusunda mükellefi bilgilendirmek, mükelleflerin daha yüksek beyanda bulunmasına teşvik etmek gibi amaçları da bulunmaktadır. Vergi incelemesi vergi denetim uygulamaları arasında en kapsamlı denetim türü olmaktadır. Bu yönüyle vergi incelemesi üst düzeyde gerçekleştirilen bir vergi denetim uygulaması olarak kabul edilmektedir.
Vergi incelemesi, incelemenin kapsamı ve süresi bakımından genel olarak tam inceleme ve sınırlı inceleme olarak yapılmaktadır. Ancak literatürde vergi incelemesi tam inceleme, sınırlı inceleme ve kısa inceleme olarak açıklanmaktadır.
Vergi incelemesinden maksat, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak, tespit etmek ve sağlamaktır (VUK md.134/1). Kısaca mükellefin yasalarla belirlenen ilkelere göre hareket edip etmediklerinin araştırılmasıdır (Şeker,1994:7). Örneğin mükellefin yükümlülüğünü zamanında yerine getirip getirmediği veya matrahının gerçeği yansıtıp yansıtmadığı incelenir. Burada amaç sadece vergi kayıp ve kaçakçılığının tespit edilmesi değildir. Ayrıca vergilerin doğruluğunun araştırılması ve mükellefin bilgilendirilmesi de vergi incelemesinin diğer amaçlarındandır. Vergi incelemesiyle birlikte mutlaka ek bir tarhiyat yapılması zorunlu değildir, hatta eğer fazla vergi salınmışsa, ödenen bu fazla tutarın iadesi de vergi incelemesiyle sağlanmaktadır.
İncelemeye yetkili olanlar tarafından lüzum görüldüğü takdirde inceleme, işletmeye dâhil iktisadi kıymetlerin fiili envanterinin yapılmasına ve beyannamelerde gösterilmesi gereken unsurların tetkikine de teşmil edebilir. Fiili envanterin yapılmasının gerektirdiği ve incelemeyi yapan tarafından tasdik edilen giderler Hazinece mükellefe ödenir (VUK md.134/2). Madde hükmünden de anlaşılacağı üzere; vergi incelemesi yapmaya yetkili elemanlar, inceleme konusu vergiyle ilgili gerçek matrahı; defter, belge, kayıt ve hesapların incelenmesinin yanı sıra, fiili durumları araştırıp incelemek suretiyle de yapabilirler.
Vergi Usul Kanununa göre vergi incelemesi; Vergi Müfettişleri, Vergi Müfettiş Yardımcıları, ilin en büyük mal memuru veya vergi dairesi müdürleri tarafından yapılır. Gelir İdaresi Başkanlığının merkez ve taşra teşkilatında müdür kadrolarında görev yapanlar her hal ve takdirde vergi inceleme yetkisini haizdir. Mükellefler vergi incelemesi yapanlardan hüviyet ibraz etmelerini isteyebilirler. Vergi incelemesi yapanlar, yanlarında memuriyet sıfatlarını ve inceleme yetkisini gösteren fotoğraflı resmi bir vesika bulundurmak ve gittikleri yerde işe başlamadan evvel bu vesikayı ilgililere göstermek zorundadırlar.
2-Mükellefin Hakları Ve Ödevleri
2-1-Genel Haklar
Mükelleflerin genel kanunlara dayanarak vatandaşlıktan ileri gelen haklarıdır.
Dilekçe Hakkı ve Bilgi Edinme Hakkı
3071 Sy. Dilekçe Hakkının Kullanılmasına Dair Kanun.
4982 Sy. Bilgi Edinme Hakkı Kanunu.
1905 Sy. Kanuna göre İhbar ikramiyesi talep etme hakkı.
Kamu Denetçisine Başvurma Hakkı
TBMM’ye bağlı olan Kamu Denetçiliği idarenin işleyişiyle ilgili şikâyetleri inceler. (Anayasa Md. 73.)
Dava Açma Hakkı
2577 Sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu.
Temsil Hakkı
Vergi ile ilgili işlemlerin mükelleflerin yanı sıra, vekil ya da temsilci veya 3568 sayılı Yasada sayılı meslek mensupları tarafından da yapılabilmesi.
Eşit Muamele Görme Hakkı
Vergi Kanunlarında uygulama birliğinin sağlanması.
Mükellef Memnuniyeti
Adil, eşit ve saygılı hizmet alma hakkı.
2-2- Özel Haklar (Vergi Kanunlarında Yer Alan Haklar)
Mükelleflerin vergi kanunlarının uygulanması sırasında karşılaştıkları özel durumlar ve işlemler ile ilgili olarak sahip oldukları haklardır.
• Uzlaşma Hakkı
• Pişmanlık Hakkı
• Düzeltme Talebi Hakkı
• Şikayet Yolu İle Müracaat Hakkı
• Ödeme Emrine İtiraz Hakkı
• Vergi Mahremiyeti Hakkı
• Tecil-Taksitlendirme Hakkı
• Vergi İncelemesi Sırasındaki Haklar
• Cezalarda İndirim Hakkı
• Vergi Ödeme Hakkı
• Özelge Talep Hakkı • Mahsup ve İade Talep Hakkı
3-Vergi İncelemesi Sırasındaki Haklar
213 sayılı Vergi Usul Kanununun 134’üncü maddesinde vergi incelemesi, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak, tespit etmek ve sağlamak olarak tanımlanmıştır. Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik3 ile vergi inceleme sürecine ilişkin açıklamalar yapılmış olup buna göre inceleme süreci, incelemeye başlama tutanağının alınmasından vergi inceleme raporunun mükellefe tebliğ edilmesine kadar geçen süreci kapsamaktadır. Vergi incelemesine, incelemeye tabi olan nezdinde tanzim olunacak İncelemeye Başlama Tutanağı ile başlanır ve incelemeye başlama tarihi tutanak tarihidir. Tutanakta mükellefin imzasının bulunmaması halinde tutanağın vergi dairesi kayıtlarına intikal ettiği tarih incelemeye başlama tarihi olarak kabul edilecektir. İncelemeye başlandığı tarihten itibaren mümkün olan en kısa sürede inceleme tamamlanır. Tam incelemelerde bu süre 1 yıl, sınırlı incelemelerde ise 6 aydır. İnceleme elemanına, süre bitiminden 10 gün önce talebi üzerine en fazla 6 ay ek süre verilebilir. Bu sürecin hukuki bir süreç olduğu ve sınırların hukuk kurallarıyla belirlendiği göz önüne alındığında tarafların bu kurallara uygun davranmasının sağlanması gerekmektedir.
3-1-Vergi İnceleme Elemanının Kimliğini Görme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 136’ncı maddesine göre; vergi incelemesi yapanlar, yanlarında memuriyet sıfatlarını ve inceleme yetkisini gösteren fotoğraflı resmi bir vesika bulundururlar ve gittikleri yerde işe başlamadan evvel bu vesikayı ilgililere gösterirler.
3-2-İnceleme Konusunu ve Kapsamını Öğrenme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 140’ıncı maddesine göre; vergi incelemesi yapanlar, incelemenin konusunu henüz işe başlamadan önce ilgililere izah ederler.
3-3-İncelemenin Mükellefin İşyerinde Yapılmasını İsteme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 139’uncu maddesine göre; vergi incelemeleri esas itibariyle incelemeye tabi olanın işyerinde yapılır.
3-4-Zorunlu Sebepler Nedeniyle İncelemenin Dairede Yapılmasını İsteme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 139’uncu maddesine göre; iş yerinin müsait olmaması, ölüm, işin terk edilmesi gibi zaruri sebeplerle incelemenin mükellefin işyerinde yapılması imkânsız olur veya mükellef ve vergi sorumluları isterlerse inceleme dairede yapılabilir.
3-5-Defter ve Belgelerini İbraz Etmek İçin Ek Süre İsteme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 17’nci maddesine göre; zor durumda bulunmaları nedeniyle vergi muamelelerine ilişkin ödevlerini yerine getiremeyecek olanlara, kanuni sürenin 1 katını, kanunî sürenin bir aydan az olması halinde bir ayı geçmemek üzere mühlet verilebilecektir. Buna istinaden zor durumda kalması nedeniyle defter ve belgelerini istenen sürede ibraz edemeyenler, ek süre verilmesini isteme hakkına sahiptir.
3-6- Vergi İnceleme Raporlarının Mevzuata Uygun Olmasını İsteme Hakkı
Vergi incelemesi yapanların vergi kanunları ile ilgili Cumhurbaşkanı kararı, yönetmelik, genel tebliğ ve sirkülere aykırı vergi inceleme raporu düzenleyemeyeceği Vergi Usul Kanunu’nun 140’ıncı maddesinde hüküm altına alınmış olup bu madde gereği mükellefler, düzenlenecek vergi inceleme raporlarının mevzuata uygun olmasını isteme hakkına sahiptir.
3-7-İşyerinde Yapılan İncelemelerde Resmi Mesai Saatleri Dışında İnceleme Yapılmamasını İsteme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 140’ıncı maddesine göre; vergi incelemesi yapanlar, yaptıkları inceleme sırasında, nezdinde inceleme yapılanın muvafakati olmadıkça resmi çalışma saatleri dışında inceleme yapamazlar veya buna devam edemezler (Tutanak düzenlenmesi ve inceleme ile ilgili emniyet tedbirlerinin alınması bu hükmün dışındadır. Ancak bu gibi tedbirler, incelemelerin yapıldığı yerdeki faaliyeti sekteye uğratmayacak şekilde yapılır) Bu madde gereğince mükellefler istisnai durumlar dışında resmi mesai saatleri dışında inceleme yapılmamasını isteme hakkına sahip olmaktadır.
3-8- İncelemenin İşyerinin Faaliyetini Engellememesini İsteme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 140’ıncı maddesine göre; inceleme esnasında tutanak düzenlenmesi ve inceleme ile ilgili emniyet tedbirlerinin alınması işlemleri, işletmenin faaliyetlerini sekteye uğratmamalıdır.
3-9- İncelemenin Her Safhasında Bilgi Alabilme Hakkı
Mükellefler inceleme süreci hakkında öğrenmek istedikleri bilgileri incelemenin her safhasında, inceleme elemanından isteyebilirler.
3-10- İhtiyati Haciz Sebebine İtiraz Edebilme Hakkı
6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkındaki Kanununun (AATUHK) 9’uncu maddesi uyarınca, vergi ziyaı cezasının kesilmesini gerektirir durumlar ile 213 sayılı Vergi Usul Kanununun 359’uncu maddesinde sayılan hallere temas eden bir kamu alacağının mükellefe tarh edilmesi ile ilgili işlemlere başlanmış olduğu takdirde, vergi inceleme elemanlarınca yapılacak ilk hesaplamalara göre belirtilen tutarlar üzerinden tahsil dairesince mükelleften teminat istenir. Bununla birlikte mezkûr kanunun 15’inci maddesinde haklarında ihtiyati haciz tatbik olunanların vergi mahkemesi nezdinde ihtiyati haciz sebebine itiraz edebileceği belirtilmiş olup buna istinaden mükelleflerin kendilerine tatbik edilmiş olunan ihtiyati haciz sebebine itiraz etme hakları mevcuttur.
3-11- Fiili Envanterin Yapılmasının Gerektirdiği Giderlerin Kendisine Ödenmesini İsteme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 134’üncü maddesinde inceleme yapmaya yetkili olanların gerek görmesi halinde, işletmeye ait iktisadi kıymetlerin fiili envanterini yapabileceği, fiili envanterin yapılmasının gerektirdiği ve incelemeyi yapan tarafından tasdik edilen giderlerin Hazinece mükellefe ödeneceği hüküm altına alınmıştır.
3-12- El Konulmuş Defter ve Vesikalardan Faydalanma Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 144’üncü maddesi uyarınca mükellefler, ilgili memurun huzuruyla, aramalı incelemede muhafaza altına alınmış olan defter ve vesikalar üzerinde incelemeler yapmaya ve bunlardan suret ve kayıtlar çıkarmaya yetkilidir.
3-13- Süresi Gelen Beyannamelerini Verebilmek İçin Muhafaza Altındaki Defter ve Belgelerini İsteme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 144’üncü maddesine göre mükelleflerin defter ve vesikaların muhafaza altına alınmış olması, süresi gelen vergi beyannamelerinin verilmesi ödevini kaldırmaz. Mükellefler beyannamesini tanzim için gerekli bilgileri defter ve vesikalardan ilgili memurun huzuruyla, çıkarabilir.
3-14- İnceleme Sırasında Müşavir ve/ veya Avukat Bulundurma Hakkı
Mükellef vergi incelemeleri ile ilgili görüşmelere, defter ve kayıtlarla ilgili olan yetkili Serbest Muhasebeci, Serbest Muhasebeci Mali Müşavir ve Yeminli Mali Müşavirler veya avukatların kendisiyle birlikte katılmasını sağlamak ya da kendisini temsilen yetkili bir temsilcisini göndermek hakkına sahip bulunmaktadır. (Mükellefi temsilen gelen kişilerin yasal olarak yetkilendirilmiş olmaları ve temsil belgesinin görüşmeler başlamadan önce inceleme elemanına verilmesi gerekir.)
3-15- İncelemenin Kanunda Belirtilen Sürelerde Bitirilmesini İsteme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 140’ıncı maddesine göre 01/01/2019 tarihinden sonraki vergilendirme dönemlerine ilişkin yapılacak incelemelerde uygulanmak üzere, incelemeye başlanıldığı tarihten itibaren, tam inceleme yapılması halinde en fazla bir yıl, sınırlı inceleme yapılması halinde en fazla altı ay, katma değer vergisi iade incelemelerinde ise en fazla üç ay içinde incelemeleri bitirmeleri esastır. Bu süreler içinde incelemenin bitirilememesi halinde ek süre talep edilebilir. Bu talep vergi incelemesine yetkili olanların bağlı olduğu birim tarafından değerlendirilir, tam ve sınırlı incelemelerde altı ayı, katma değer vergisi iade incelemelerinde ise iki ayı geçmemek üzere ek süre verilebilir. Bu durumda, vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların bağlı olduğu birim tarafından incelemenin bitirilememe nedenleri yazılı olarak nezdinde inceleme yapılana bildirilir. Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların bağlı olduğu birimler vergi incelemesinin öngörülen süreler içinde bitirilmesi için gerekli tedbirleri alırlar.
3-16- Vergi İnceleme Tutanaklarına İtiraz ve Görüşlerinin Yazılmasını İsteme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 141’inci maddesine göre inceleme esnasında lüzum görülen hallerde, vergilendirme ile ilgili olaylar ve hesap durumları ayrıca tutanaklar ile tespit ve tevsik olunabilir. İlgililerin itiraz ve mülahazaları varsa bunlar da tutanağa geçirilir.
3-17- Kayıtların İşlenmesi İçin Ek Süre İsteme ve Kayıtlarını Yeniden Tasdik Ettireceği Bir Deftere veya İade Edilen Defterine İşleme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 146’ncı maddesine göre; mükellef arama sonucunda el konulan defter ve belgelerin muhafaza altında olması sebebiyle zamanında yapılamayan kayıtlarını, defterlerin geri verilmesinden sonra 1 aydan az olmamak üzere verilecek uygun bir süre içinde yapabilir. Ayrıca mükellef dilerse defterlerinin muhafaza altına alındığında işlemlerini yeniden tasdik ettireceği defterlere kayıt ve iadesi halinde iade edilen defterlere intikal ettirebilir.
3-18- Vergi İncelemesinin Bittiğine İlişkin Resmi Bir Yazıyı İsteme Hakkı
Vergi Usul Kanunu 140’ıncı maddesine göre inceleme bitince, bunun yapıldığını gösteren bir vesikanın nezdinde inceleme yapılana verilmesinin zorunlu olduğu hüküm altına alınmıştır.
3-19- Vergi Mahremiyetine Uyulmasını İsteme Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 5’nci maddesinde, bu maddede yazılı olan kimselerin görevleri dolayısıyla, mükellefin ve mükellefle ilgili kimselerin şahıslarına, muamele ve hesap durumlarına, işlerine, işletmelerine, servetlerine veya mesleklerine müteallik olmak üzere öğrendikleri sırları veya gizli kalması lâzım gelen diğer hususları ifşa edemeyecekleri ve kendilerinin veya üçüncü şahısların nev’ine kullanamayacakları hüküm altına alınmıştır.
3-20- Tutanaktan Bir Nüsha Alma Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 141’inci maddesine göre, inceleme esnasında lüzum görülen hallerde, vergilendirme ile ilgili olaylar ve hesap durumları ayrıca tutanaklar ile tespit ve tevsik olunabilir. İlgililerin itiraz ve mülahazaları varsa bunlar da tutanağa geçirilir. Bu suretle düzenlenen tutanakların bir nüshasının mükellefe veya nezdinde inceleme yapılan kimseye bırakılması mecburidir.
3-21- Mükellefin Rapor Değerlendirme Komisyonunca Dinlenmesi Hakkı
Rapor Değerlendirme Komisyonları gerekli gördüğü durumlarda ya da talepleri üzerine vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlar tarafından düzenlenen vergi inceleme raporları hakkında mükellefi dinleyebilirler. Mükellefler, Rapor Değerlendirme Komisyonları tarafından dinlenmek için taleplerini, vergi inceleme tutanaklarına kaydedilmesini isteyebilecekleri gibi taleplerini içeren bir dilekçe ile rapor değerlendirme işlemi bitmeden Grup Başkanlıklarına da başvurabilirler.
3-22- Uzlaşma Hakkı
Vergi Usul Kanunu Ek 1’inci maddesi gereğince mükellef, ikmalen, res’en veya idarece tarh edilen vergilerle, bunlara ilişkin vergi zıyaı cezalarının (359’uncu maddede yazılı fiillerle vergi zıyaına sebebiyet verilmesi halinde tarh edilen vergi ve kesilen ceza ile bu fiillere iştirak edenlere kesilen cezalar hariç) tahakkuk edecek miktarları konusunda, tarhiyat öncesi ya da tarhiyat sonrası uzlaşma talebinde bulunabilecektir.
3-23- Dava Açma Hakkı
Vergi Usul Kanunu’nun 377’nci maddesine göre mükellefler ve kendilerine vergi cezası kesilenler, tarh edilen vergilere ve kesilen cezalara karşı vergi mahkemesinde dava açabilirler.
3-24- İnceleme Konusu ile İlgili Olmayan Hususlara İlişkin Bilgi ve Belge Talebinde Bulunulmamasını İsteme Hakkı
Mükelleflerden, inceleme konusu ile ilgili olmayan hususlara ilişkin bilgi ve belge talebinde bulunulmamasını sağlamak amacıyla Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin “Vergi inceleme görevinin verilmesi” başlıklı 6. Maddesinde değişiklik yapılmış olup söz konusu yeni düzenlemeyle vergi incelemesinin, sadece inceleme görev yazısında belirtilen konu ve döneme ilişkin olarak yapılacağı, inceleme konusu ve dönemi ile ilgili olmayan herhangi bir hususa ilişkin mükelleften bilgi ve belge talebinde bulunulamayacağı hükme bağlanmıştır.
3-25-Defter ve Belgelerin İstenmesine İlişkin Yazıda, On Beş Günden Az Olmamak Üzere İbraz Süresinin Bildirilmesini İsteme Hakkı
Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin “Defter ve belgelerin alınması” başlıklı 12. maddesinde yapılan değişiklikle mükelleflere, defter ve belgelerin istenmesine ilişkin yazıda, on beş günden az olmamak üzere ibraz süresine ilişkin sürenin bildirilmesini isteme hakkı tanınmıştır.
3-26- İnceleme Tutanağının Taslağını İsteme Hakkı
Mükelleflere itiraz ve açıklamalarını tutanağa geçirmeden önce tutanakları inceleme imkânı sağlamak üzere Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin “İnceleme tutanakları” başlıklı 16. Maddesinde değişiklik yapılmış olup söz konusu düzenlemeye ile vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların inceleme esnasında gerekli görülen hallerde, vergilendirme ile ilgili olayları ve hesap durumlarını ayrıca tutanaklar ile tespit ve tevsik edebileceği, bu tutanakların taslaklarının, mükelleflerin itiraz ve mülahazalarının tutanağa geçirilebilmesini sağlamak amacıyla, mükelleflerin talep etmesi durumunda iki gün önceden mükelleflerin bilgisine sunulacağı hüküm altına alınmıştır.
3-27- Rapor Özetini İsteme Hakkı
Rapor Değerlendirme Komisyonlarına dinlenmek üzere giden mükelleflerin raporlarda yer alan eleştiri konularına hâkim olarak daha hazırlıklı gitmesini temin etmek amacıyla Rapor Değerlendirme Komisyonlarının Oluşturulması İle Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin “Mükellef ve inceleme elemanının dinlenmesi” başlıklı 14. Maddesinde değişiklik yapılmış olup bu değişiklikle, hakkında vergi incelemesi yapılan mükelleflerden dinlenme talep edenlere, dinlenmeden önce, raporda eleştiri konusu yapılan hususlar hakkında bilgi içeren rapor özetinin verilmesi öngörülmüştür.
3-28- Taslak Tutanağın Mükellefin Bilgisine Sunulup Sunulmadığına ve Mükellefin Dinlenme Talebinin Olup Olmadığına İlişkin Hususların Tutanakta Yer Almasını İsteme Hakkı
Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin 17. maddesinde yapılan değişiklikle, taslak tutanağın mükellef bilgisine sunulduğunun ve dinlenme talebi olup olmadığına ilişkin mükellef kararının inceleme tutanaklarında yer alması öngörülmüştür.
3-29- Eleştiriyi Gerektirecek Herhangi Bir Hususun Tespit Edilemediği Durumda, Bu Durumun Yazı ile Bildirilmesini İsteme Hakkı
Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin “Vergi inceleme raporlarının düzenlenmesi” başlıklı 19. maddesinde yapılan değişiklikle; yapılan vergi incelemesi sonucunda, inceleme konusu ve dönemine ilişkin eleştiriyi gerektirecek herhangi bir hususun tespit edilememesi halinde bu durumun ilgili birim tarafından mükellefe yazı ile bildirileceği öngörülmüştür.
4. Vergi İnceleme Sürecinde Mükellefin Yükümlülükleri
4-1-İncelemenin Yapılacağı Yere İlişkin Yükümlülükler
(VUK 257) Mükellefler incelemeye yetkili memura müessesenin durumuna göre, çalışma yeri göstermekle ve resmi çalışma saatlerinde memurun müessesede çalışmasını sağlamakla yükümlüdürler. Mükellefler gerektiğinde, incelemeyi yapanın işyerinin her tarafını gezip görmesini sağlamakla yükümlüdürler.
4-2-İnceleme Sürecine İlişkin Yükümlülükler
(VUK 257) Mükellefler vergi inceleme elemanının inceleme ile ilgili ihtiyaç duyduğu her türlü izahatı vermek zorundadırlar. Bu zorunluluk hem iş sahibini, hem de işletmede çalışanları kapsar. Mükellef incelemeye yetkili olanlar tarafından işletmede VUK’un 134. maddesi gereğince döküm yapılması halinde araç, gereç ve personeliyle bu işlemlerin yapılması için gerekli yardım ve kolaylığı göstermekle yükümlüdür. (VUK 148) Mükellefler vergi incelemesine yetkili kişilerin talep edecekleri her türlü bilgiyi vermek mecburiyetindedirler. Mükellefler, VUK’un 151. maddesinde belirtilenler hariç olmak üzere, özel kanunlarda yazılı mahremiyet hükümlerini ileri sürerek, bilgi vermekten imtina edemezler. (VUK 127/c) Mükellef nezdinde yapılan yoklama sırasında kanuni defter ve belgeler dışında, vergi kaybının bulunduğuna emare teşkil eden defter, belge, kayıt ve benzeri delillerin tespit edilmesi halinde, mükellefler bunların yoklama yetkisine haiz elemanlarca alıkonulmasına karşı çıkmamakla yükümlüdürler.
(VUK 141/2) Mükellefler vergilendirme ile ilgili olay ve hesap durumlarını içeren tutanakları imzalamaktan çekindikleri hallerde, bunların dayanağı olan defter, belge ve kayıtların vergi inceleme elemanınca alıkonulması konusunda zorluk çıkarmamak mecburiyetindedirler. Söz konusu defter ve belgeler, inceleme sonucunda ortaya çıkan vergiler ve kesilen cezalar kesinleşinceye kadar geri verilmez. İlgililer, bu defterlerin suç delili olmaması şartıyla, her zaman bu tutanakları imzalayarak defter ve vesikaları geri alabilirler.
(VUK 144) Yoklama veya arama sonucunda defter ve belgeler vergi inceleme elemanınca alıkonulup muhafaza altına alınmış olsa dahi, mükellef süresi gelen vergi beyannamelerinin verilmesi ödevini yerine getirmekle yükümlüdür.
4-3-Defter ve Belgelere İlişkin Yükümlülükler
(VUK 172) Defter tutmak zorunda olan Mükellefler, VUK’a göre tutmak zorunda oldukları defterlerden, Tasdike tabi olanları zamanında tasdik ettirmek, Tuttukları defterleri ve bunların dayanağını oluşturan belgeleri usulüne uygun bir şekilde tutmak ve İlgili bulundukları yılı takip eden takvim yılından başlayarak beş yıl süre ile muhafaza etmek zorundadırlar.
(VUK 254) Defter tutmak mecburiyetinde olmayan mükellefler, VUK’un 232, 234 ve 235. maddeleri uyarınca almak zorunda oldukları fatura, gider pusulası müstahsil makbuzlarını tarih sırası ile tanzim tarihlerini takip eden takvim yılından başlayarak beş yıl süre ile muhafaza etmekle yükümlüdürler.
(VUK 256) Mükellefler muhafaza etmek zorunda oldukları her türlü; defter, belge ve karneler ile vermek zorunda bulundukları bilgilere ilişkin mikro fiş, mikro film, manyetik teyp, disket ve benzeri ortamlardaki kayıtlarını ve bu kayıtlara erişim veya kayıtları okunabilir hale getirmek için gerekli tüm bilgi ve şifreleri, muhafaza süresi içerisinde yetkili makam ve memurların talebi üzerine ibraz ve inceleme için arz etmek zorundadırlar. Vergi kanunlarına göre tutulan veya düzenlenen ve saklanma ve ibraz mecburiyeti bulunan defter, kayıt ve belgeleri yok edenler, tahrif edenler veya gizleyenler-varlığı noter tasdik kayıtları veya sair suretlerle sabit olduğu halde, inceleme sırasında vergi incelemesine yetkili olanlara defter ve belgelerin ibraz edilmemesi gizleme demektir hakkında VUK’un 359. maddesinde yer alan cezalar uygulanır.
4-4-Beyan ve Ödemeye İlişkin Yükümlülükler
Mükellefler vergi matrahını doğru beyan etmek ve ödenmesi gereken vergileri vadesinde ödemek zorundadırlar. 6183 sayılı AATUHK’un 9. ve 11. maddelerine göre; mükellefler vergi alacağının güvence altına alınabilmesi için
• istenilen teminatları sağlamaya,
• teminatı sağlayamamaları durumunda ise kefil göstermeye yükümlüdürler.
5-Sonuç
Mükellef hakları kolay elde edilmiş kazanımlar değildir. Özellikle Anglosakson coğrafyasında yaşayan insanlara borçlu olduğumuz bu haklar, büyük bedeller ödenerek elde edilmiştir. 21’inci yüzyılda bu haklardan geriye düşmek bireyler için söz konusu olamaz. Çağdaş hukuk normlarını benimsemiş demokratik bir ülkede Devletin, vergi veren yurttaşlarının evrensel ve hukuki mükellef haklarına çok saygılı, özenli ve bu hakları daha da geliştirici davranması beklenir. Mükelleflere tanınan hakların genel itibarıyla kanunlarla düzenlenmiş olmasına rağmen adil yargılanma ve belirlilik hakkı gibi birtakım temel hakların güvence altına alınmamış olması ve mükellef odaklı yaklaşımın yeni bir kavram olarak gelişim göstermesi, mükellef haklarının korunmasında istenilen etkinliğin sağlanmasını güçleştirmektedir. Nitekim AİHM kararlarına bakıldığında vergilendirme yetkisi kapsamında alınan tedbirlerin meşruluğu zorunlu olup, söz konusu tedbirlerin şeffaf bir biçimde düzenlenmesi ve uygulanması gerekmektedir. Mükelleflerin hak ve ödevleri madalyonun iki yüzü gibidir. İdare tarafından mükelleflere yüklenen ödevler kadar haklar da son yıllarda oldukça ön plana çıkıp, tartışılmaya başlanmıştır. Vergilendirmenin birçok aşamasında karşımıza çıkan haklar konusunda gelişmiş ve gelişmekte olan birçok ülke çeşitli hukuki düzenlemeler aracılığıyla konuya açıklık getirmektedir. Esas itibariyle ülkeler tarafından yapılan bu düzenlemeler, ülkemiz açısından da normatifliğe yaklaşılması bağlamında yapılacak değişikliklere ışık tutabilecektir. Ayrıca, etkin bir vergileme anlayışı ve gönüllü uyumun sağlanması mükelleflerin haklarına verilecek önemle mümkün olacaktır. Çalışmamızda da açıklandığı üzere, mükellef hakları çeşitli enstrümanlarla ilan edilmiş ancak özellikle bunların uygulanmasında, kanunlaşmasında, hakları konusunda mükelleflerin bilgilendirilmesinde ve inceleme sürelerinde çeşitli sıkıntılar yaşanmakta olup bu sıkıntıların giderilmesi hem mükellefin vergi bilincini artıracak hem de mükellef ile idare arasındaki çatışmaları en aza indirecektir. Sonuç olarak vergi inceleme aşamasındaki uygulama eksikliklerini gidermek suretiyle vergi incelemelerinde mükellef haklarına gereken hassasiyetin gösterilmesi bir yandan mükelleflerin vergiye gönüllü uyumunu artırırken bir yandan da vergi incelemelerinden daha etkin ve verimli neticeler alınmasını sağlayacaktır.
FIRAT İNSEL
VERGİ MÜFETTİŞİ
Sorularınız için: davavergi@gmail.com
Yasal Uyarı: Yazılar tamamen yazarın kişisel görüşleri olup başka hiçbir kişi veya kurumu bağlamaz. Sitemizde yayınlanan yazılar telif hakları nedeniyle izin alınmaksızın ve atıf yapılmaksızın kullanılamaz. Yapılan atıflarda, MÜKELLEFHABER / www.davavergi.com adreslerinin belirtilmesi zorunludur.
Kaynakça
• 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu
• Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik
• Vergi İncelemelerinde Mükellef Hak ve Yükümlülükleri Broşürü, Ocak 2016
• GELİR İDARESİ BAŞKANLIĞI (GİB), Mükellefin Hakları ve Ödevleri Rehberi, 2014,
• Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklikler Yapılmasına Dair Yönetmelik, 2016
